प्रविधि आधुनिक युगको अपरिहार्य आवश्यकता

प्रविधि आजको समाजमा सबैभन्दा प्रभावशाली तत्व बनेको छ। यसको विकासले मानव जीवनको प्रत्येक पक्षलाई सहज, प्रभावकारी, र आधुनिक बनाएको छ। सूचना प्रविधि, कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI), रोबोटिक्स, ब्लकचेन, इन्टरनेट अफ थिंग्स (IoT), र क्लाउड कम्प्युटिङ जस्ता नवीनतम प्रविधिहरूले विश्वमा नयाँ युगको सुरुवात गरिरहेका छन्। प्रविधिले शिक्षा, स्वास्थ्य, उद्योग, वित्त, सञ्चार, तथा मनोरञ्जन क्षेत्रहरूमा व्यापक प्रभाव पार्दै आएको छ। नेपाल जस्तो विकासशील देशमा समेत प्रविधिको महत्त्व दिन प्रतिदिन बढ्दै गएको छ।

प्रविधिको विकास र प्रभाव

सूचना प्रविधिको युग

सूचना प्रविधिले डिजिटल दुनियाँलाई तीव्र गतिमा अगाडि बढाइरहेको छ। इन्टरनेटको प्रयोगले शिक्षा, स्वास्थ्य, व्यापार र सञ्चारमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएको छ। कम्प्युटर, स्मार्टफोन, र इन्टरनेट जस्ता प्रविधिहरूले सूचना सम्प्रेषणको गति तीव्र बनाइदिएका छन्।

नेपालमा पनि डिजिटल प्रविधिको प्रभाव उल्लेखनीय छ। बैंकिङ प्रणालीमा डिजिटल भुक्तानीको प्रचलन बढ्दै गएको छ, जसले वित्तीय कारोबारलाई सुरक्षित, पारदर्शी, र छरितो बनाएको छ। अनलाइन शिक्षाको अवधारणाले विद्यार्थीहरूलाई विश्वस्तरीय अध्ययन सामग्री प्राप्त गर्ने अवसर प्रदान गरेको छ।

कृत्रिम बुद्धिमत्ताको युग

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) ले उद्योग, व्यापार, तथा सेवा क्षेत्रमा व्यापक प्रभाव पारिरहेको छ। AI को प्रयोगले स्वास्थ्य क्षेत्रमा स्वचालित निदान प्रणाली, रोबोटिक शल्यक्रिया, र औषधि खोज अनुसन्धानलाई सहज बनाएको छ।

नेपालमा पनि AI को प्रयोग विस्तार हुँदै गएको छ। बैंकिङ क्षेत्रमा AI आधारित च्याटबोटहरू ग्राहक सेवा सुधार्न प्रयोग गरिएका छन्। ई-कमर्स क्षेत्रमा AI ले ग्राहकको रुचिअनुसार सामग्री सिफारिस गर्ने सुविधा प्रदान गर्दछ। तथापि, नेपालमा AI को पूर्ण उपयोग गर्न आवश्यक पूर्वाधारको कमी रहेको छ।

ब्लकचेन प्रविधि

ब्लकचेन प्रविधिले वित्तीय कारोबारमा पारदर्शिता र सुरक्षाको ग्यारेन्टी दिन सक्षम छ। डिजिटल मुद्रा (क्रिप्टोकरेन्सी) देखि लिएर डेटा सुरक्षा तथा स्मार्ट सम्झौता (Smart Contracts) सम्म, यस प्रविधिले भविष्यको डिजिटल कारोबारलाई सुरक्षित बनाउन मद्दत पुर्‍याउनेछ।

नेपालमा ब्लकचेन प्रविधिको प्रयोग सीमित भए पनि यसको सम्भावना ठूलो छ। डिजिटल कारोबारको पारदर्शिता, बैंकिङ प्रणाली सुधार, तथा सरकारी सेवा प्रवाहमा ब्लकचेन प्रविधिले सुधार ल्याउन सक्छ।

इन्टरनेट अफ थिंग्स (IoT)

इन्टरनेट अफ थिंग्स (IoT) प्रविधिले वस्तुहरूलाई इन्टरनेटसँग जोड्ने अवधारणा ल्याएको छ। स्मार्ट होम, स्मार्ट सिटी, र औद्योगिक स्वचालनमा यसको प्रयोग व्यापक हुँदैछ।

नेपालमा IoT प्रविधिको प्रयोग अझै प्रारम्भिक अवस्थामा छ। कृषि, यातायात, तथा ऊर्जा क्षेत्रमा IoT को प्रयोगले उच्च उत्पादकत्व र दक्षता वृद्धि गर्न सक्छ। जलवायु परिवर्तन अनुगमन, सिँचाइ व्यवस्थापन, तथा यातायात व्यवस्थापनमा IoT प्रविधिले ठूलो भूमिका खेल्न सक्छ।

नेपालमा प्रविधिको विकास र चुनौतीहरू

नेपालमा प्रविधिको विकास तीव्र गतिमा भइरहेको भए पनि केही महत्त्वपूर्ण चुनौतीहरू छन्।

१. पूर्वाधारको कमी

नेपालमा प्रविधिको दिगो विकासका लागि आवश्यक डिजिटल पूर्वाधारको कमी छ। ग्रामीण क्षेत्रमा द्रुत गतिको इन्टरनेटको अभाव, प्रविधि उपकरणहरूको उच्च मूल्य, र बिजुली आपूर्तिको अस्थिरता प्रविधि विकासका मुख्य बाधाहरू हुन्।

२. प्रविधि शिक्षाको अभाव

नेपालमा प्रविधि शिक्षाको पहुँच सीमित छ। विशेष गरी ग्रामीण भेगका विद्यार्थीहरू प्रविधि शिक्षाबाट बञ्चित छन्। विश्वविद्यालय स्तरमा प्रविधि शिक्षाको माग उच्च भए पनि आवश्यक स्रोतसाधनको अभाव देखिन्छ। प्रविधि शिक्षामा सुधार ल्याउनु आवश्यक छ।

३. साइबर सुरक्षाको जोखिम

प्रविधिको विकाससँगै साइबर अपराधको जोखिम पनि बढेको छ। नेपालमा डिजिटल भुक्तानी प्रणालीको विस्तारसँगै ह्याकिङ, डेटा चोरी, र अनलाइन ठगीका घटनाहरू बढ्दै गएका छन्। सरकारी तथा निजी संस्थाहरूले साइबर सुरक्षालाई प्राथमिकता दिन आवश्यक छ।

४. नवप्रवर्तन (Innovation) को अभाव

नेपालमा प्रविधिको अनुसन्धान तथा नवप्रवर्तन (Innovation) मा लगानी न्यून छ। प्रविधिमा आत्मनिर्भर बन्न अनुसन्धान तथा विकास (R&D) मा ध्यान दिन आवश्यक छ। प्रविधि नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गर्न सरकारी तथा निजी क्षेत्रले लगानी बढाउनुपर्छ।

५. कानुनी तथा नीतिगत चुनौती

नेपालमा प्रविधिको दिगो विकासका लागि स्पष्ट नीति तथा कानुनी संरचना आवश्यक छ। प्रविधिको प्रयोग, डेटा गोपनीयता, साइबर सुरक्षा, तथा डिजिटल कारोबारसम्बन्धी नीति तथा कानुन अद्यावधिक गर्न जरुरी छ।

प्रविधि भविष्यका सम्भावना

नेपाल प्रविधिको उचित उपयोग गरेर समृद्ध मुलुक बन्न सक्छ। प्रविधिको क्षेत्रमा केही सम्भावित उपायहरू:

१. डिजिटल पूर्वाधारको विकास

नेपालमा उच्च गतिको इन्टरनेट, ५जी प्रविधि, तथा स्मार्ट सिटीको अवधारणा लागू गर्न आवश्यक छ। डिजिटल पूर्वाधार सुधारले प्रविधि नवप्रवर्तनलाई प्रवर्द्धन गर्नेछ।

२. प्रविधि शिक्षामा सुधार

विद्यालय तथा विश्वविद्यालयहरूमा प्रविधि शिक्षालाई प्राथमिकता दिन आवश्यक छ। कोडिङ, रोबोटिक्स, तथा डेटा साइन्स जस्ता विषयहरूलाई पाठ्यक्रममा समावेश गर्नुपर्छ।

३. साइबर सुरक्षाको मजबूतीकरण

डिजिटल कारोबार तथा व्यक्तिगत डेटा सुरक्षाका लागि साइबर सुरक्षालाई उच्च प्राथमिकता दिनुपर्छ। साइबर अपराध रोकथामका लागि प्रभावकारी नीति तथा प्रविधि आवश्यक छन्।

४. नवप्रवर्तन तथा स्टार्टअप प्रवर्द्धन

नेपालमा प्रविधिमा आधारित स्टार्टअपहरूलाई प्रवर्द्धन गर्न आवश्यक छ। सरकारी तथा निजी क्षेत्रले प्रविधि स्टार्टअपहरूलाई अनुदान तथा लगानी प्रवाह गर्नुपर्छ।

५. सरकारी सेवा डिजिटलरण

सरकारी सेवा प्रवाहलाई डिजिटल बनाउनु आवश्यक छ। ई-गभर्नन्सको अवधारणाले सरकारी सेवा प्रदान गर्ने प्रक्रियालाई छरितो, पारदर्शी, र प्रभावकारी बनाउनेछ।

निष्कर्ष

प्रविधि जीवनको अभिन्न हिस्सा बनेको छ, जसले हाम्रो दैनन्दिन कार्यहरूलाई सहज बनाइरहेको छ। नेपालले प्रविधिमा आत्मनिर्भर बन्न, डिजिटल पूर्वाधार सुधार्न, र प्रविधि शिक्षालाई प्रवर्द्धन गर्न आवश्यक छ। प्रविधिको सदुपयोग गर्दै मानव जीवनलाई अझ उन्नत बनाउनु नै आधुनिक समाजको प्रमुख लक्ष्य हुनुपर्छ। यदि प्रविधिलाई सही दिशा र गति दिइयो भने नेपाल पनि प्रविधिमा अग्रणी मुलुक बन्ने सम्भावना राख्छ।