इजरायली ज्ञान नेपाली खेतमा सुक्खा भूमिमा पनि फल्छ हरियाली

नेपालको कृषि क्षेत्रमा पछिल्ला वर्षहरूमा सिँचाइको अभाव, जलवायु परिवर्तन र परम्परागत प्रविधिको कारण उत्पादनमा चुनौती बढ्दो छ। विशेष गरी सुक्खा तथा अर्ध-सुक्खा क्षेत्रहरूमा उत्पादकत्व कम हुँदै गएको छ। यस्तो समयमा इजरायलको अन्तर्राष्ट्रिय तालिम कार्यक्रममा सहभागी दुई जना नेपाली कृषि विज्ञहरूले नवीनतम प्रविधि र सीप सिकेर देश फर्केका छन्। उनीहरूको अनुभव अब नेपाली कृषि प्रणालीमा दिगो, जलवायु-अनुकूल तथा प्रविधि-मैत्री परिवर्तन ल्याउने आशा बोकेको छ।

२०२५ मार्च २४ देखि अप्रिल ४ सम्म इजरायलको शेफायिमस्थित MASHAV Agricultural Training Center (MATC) मा “Intensive Vegetable Production in Arid and Semi-Arid Conditions” विषयमा १० दिने तालिम आयोजना गरिएको थियो। नेपालबाट अनिल कुमार महतो र शंकरकृष्ण ढुंगेल उक्त तालिममा सहभागी भएका थिए।

तालिमको उद्देश्य

MASHAV इजरायल सरकारले सञ्चालन गर्ने अन्तर्राष्ट्रिय विकास सहयोग कार्यक्रम हो, जसको मुख्य लक्ष्य विकासशील राष्ट्रहरूमा ज्ञान र प्रविधिको स्थानान्तरण गर्नु हो। इजरायलले मरुभूमि क्षेत्रलाई हराभरा बनाउन आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गर्दै आएको छ। सुक्खा भेगमा उत्पादन बढाउने इजरायली अनुभव अन्य देशका विज्ञहरूलाई बाँड्ने उद्देश्यले यो तालिम सञ्चालन गरिएको हो।

यस तालिममा सहभागीहरूले हरितगृह प्रविधि, ड्रिप सिँचाइ, मलजल संयोजन (फर्टिगेसन), हाइड्रोपोनिक्स (बिनामाटो खेती), माटो स्वास्थ्य व्यवस्थापन र जलवायु अनुकूल खेतीबारे थ्योरी र व्यवहार दुवै तवरले सिक्ने अवसर पाए।

सहभागीको अनुभव

अनिल कुमार महतोका अनुसार यो तालिम अत्यन्तै व्यवहारिक र उपयोगी रह्यो।
उनका शब्दमा,

“कम पानीमा उच्च उत्पादन लिन सकिने प्रविधिबारे बुझ्न पाउँदा अचम्म लाग्यो। ड्रिप इरिगेसन प्रणाली, माटोको संरचना सुधार, जलवायु-मैत्री बाली प्रणालीजस्ता विषयमा गहिरो ज्ञान प्राप्त भयो। प्रयोगशाला अभ्यास र फार्म अवलोकनले सिकाइ अझ प्रभावकारी बनायो।”

शंकरकृष्ण ढुंगेल पनि तालिमबाट निकै प्रभावित देखिए।
उनको भनाइ छ,

“इजरायलजस्तो मरुभूमि देशमा पनि अत्याधुनिक प्रविधिबाट उत्कृष्ट तरकारी उत्पादन भइरहेको देख्दा नेपालमा पनि सम्भावना देखियो। ड्रिप सिँचाइ, ग्रीनहाउस, र हाइड्रोपोनिक्स प्रणाली सिकेर आफू निकै हौसिएको छु।”

तालिमबाट सहभागीहरूले निम्न विषयहरूमा गहिरो जानकारी र व्यवहारिक सीप प्राप्त गरे:

पानीको न्यूनतम प्रयोगमा आधारित ड्रिप सिँचाइ प्रणालीको डिजाइन र व्यवस्थापन
मल र पानी संयोजन विधि — फर्टिगेसन
वातावरण अनुकूलनसहितको ग्रीनहाउस प्रविधि
हाइड्रोपोनिक्स प्रणाली — बिनामाटो खेती
माटोको गुणस्तर परीक्षण र सुधार
सुक्खा क्षेत्रमा जल संरक्षण विधिहरू
जलवायु परिवर्तनको प्रभावमा आधारित बाली योजना र व्यवस्थापन

त्यसका साथै, सहभागीहरूले इजरायलका उन्नत कृषि फार्महरूको अवलोकन गरे। त्यहाँ प्रयोग भइरहेका सेन्सरयुक्त उपकरण, स्वचालित सिँचाइ प्रणाली र स्मार्ट फार्मिङ प्रविधिबारे प्रत्यक्ष बुझ्न पाए।

नेपालका धेरै क्षेत्र, विशेष गरी कर्णाली, मधेस, सुदूरपश्चिम र लुम्बिनीका केही भूभाग सुक्खा वा अर्ध-सुक्खा प्रकृतिका छन्। यस्ता क्षेत्रमा उत्पादनमा सिँचाइको अभाव, बालीको विविधता कमी, र जलवायु जोखिम मुख्य समस्या हुन्। इजरायलमा सिकिएका प्रविधिहरू त्यस्ता समस्याको समाधानका रूपमा उपयोगी हुन सक्छन्।

ड्रिप सिँचाइ प्रणालीले कम पानीमा पनि उत्पादन सम्भव बनाउँछ
सोलार पम्पको प्रयोगले बिजुलीको समस्या समाधान गर्न सकिन्छ
ग्रीनहाउस प्रविधिबाट वर्षभर बाली उत्पादन गर्न सकिन्छ
हाइड्रोपोनिक्स प्रविधिले सहर वा सिमित जमिन भएका स्थानमा पनि खेती सम्भव बनाउँछ

अनिल महतो र शंकर ढुंगेल दुवैले नेपाल फर्किएपछि सिकेको ज्ञानलाई व्यवहारमा उतार्ने योजना बनाएका छन्। उनीहरू नमूना फार्म सञ्चालन गर्दै किसानहरूलाई तालिम दिने तयारीमा छन्।

महतोको भनाइमा,

“सामान्य किसानको पहुँचमा प्रविधि पुर्‍याउन स्थानीय तहसँग मिलेर सस्तो प्रविधि विकास र प्रवर्द्धन गरिन्छ। कम लगानीमा बढी उत्पादन कसरी गर्न सकिन्छ भन्ने उदाहरण देखाउने सोच बनाएका छौं।”

ढुंगेलको भनाइ छ,

“सहकारी, युवाहरू र विद्यार्थीहरूसँग सहकार्य गरेर प्रविधिको अभ्यासलाई विस्तार गर्ने योजना छ। हाम्रो अनुभवले हजारौँ किसानलाई नयाँ बाटो देखाउन सक्छ।”

सरकारी तथा संस्थागत भूमिका

यस्ता प्रविधिहरू नेपालमा व्यावसायिकरूपमा फैलाउन प्रारम्भिक लगानी, सीप, र पहुँचका विषयमा सरकारी तथा संस्थागत सहयोग अनिवार्य हुन्छ। कृषि मन्त्रालय, स्थानीय तह, सहकारी संस्था र निजी क्षेत्रबीच समन्वय आवश्यक छ।

स्थानीय सरकारले नमूना परियोजनाहरू सञ्चालन गर्न सक्छन्
कृषि अनुसन्धान केन्द्रले प्रविधिको परीक्षण र स्थानिककरण गर्न सक्छ
निजी क्षेत्रले प्रविधि आपूर्ति र प्राविधिक सेवा दिन सक्छ

इजरायलको सूखा भूमिमा पनि अत्याधुनिक प्रविधिद्वारा हरियाली ल्याइएको छ। नेपालमा पनि त्यही कुरा सम्भव छ — यदि प्रविधिलाई स्थानीय आवश्यकता अनुसार अनुकूलित गरियो भने। अनिल महतो र शंकर ढुंगेलले ल्याएको अनुभव केवल व्यक्तिगत उपलब्धि होइन, नेपालको सिँचाइविहीन भूभागहरूमा हरियाली ल्याउने सम्भावनाको ढोका हो।

अब हामी सबैले प्रविधिलाई व्यवहारमा उतार्न सघाउनुपर्छ। सिँचाइको प्यासले तड्पिएका जमिनमा प्रविधिको वर्षा गरौँ — ताकि नेपाली किसानले पनि भविष्यमा भरपर्दो, लाभदायक र दिगो कृषि गर्न सकून्।