नेपालका १६औं राष्ट्रिय विभूति
महागुरु फाल्गुनन्द लिङ्देन, किरात धर्मका प्रवर्तक र समाज सुधारक, नेपाली समाजमा एक महान् व्यक्तित्वका रूपमा चिनिन्छन्। नेपालका १६औं राष्ट्रिय विभूति घोषित फाल्गुनन्दको योगदानलाई स्मरण गर्दै हरेक वर्ष कात्तिक २५ गते विभिन्न कार्यक्रमको आयोजना गरी उनको जन्म जयन्ती मनाइन्छ। विशेषगरी पाँचथर, इलाम, ताप्लेजुङ, र कोशी प्रदेशका विभिन्न जिल्लाहरूमा फाल्गुनन्दको जन्म जयन्ती भव्यताका साथ मनाइन्छ, जसले उनको योगदानको महत्वलाई अझ उजागर गर्दछ। किराँत धर्मका महागुरु फाल्गुनन्दले सामाजिक कुरीति र विकृति हटाउने उद्देश्यले काटमार, मांसाहार र मदिरा सेवन गर्न नहुने धर्ममुचुल्का गराएका स्थानीय ज्येष्ठ नागरिकहरूले बताएका छन्।
प्रारम्भिक जीवन र बाल्यकाल
फाल्गुनन्दको जन्म विक्रम संवत् १९४२ कात्तिक २५ गते इलाम जिल्लाको चुक्चिनाम्वामा भएको थियो। बाल्यकालमा उनले पितासँगै गाई गोठमा समय बिताए। यस क्रममा उनले आफ्नो संस्कार र धर्मप्रति गहिरो आस्था र रुचि विकसित गरे। बाल्यकालमा धार्मिक र सांस्कृतिक मूल्यको महत्त्व बुझेका फाल्गुनन्दले आफ्नो जीवनलाई समाज सुधारमा समर्पित गर्न सुरुआतदेखि नै प्रतिबद्धता व्यक्त गरेका थिए। उनी समाजको अन्यायपूर्ण प्रथाहरूलाई चुनौती दिन र सामाजिक सुधारको अभियान सुरु गर्न सधैं तयार रहन्थे।
सेनाबाट समाज सुधारतर्फको यात्रा
महागुरु फाल्गुनन्दको जन्म अति गरिब परिवारमा आमा हंशमति र बुबा जगनबाज लिम्बूको कोखबाट साहिला सन्तानका रूपमा भएको थियो। उनि आठ वर्षकै उमेरमा ज्ञानी र ध्यानी हुनुभएको थियो। न्वारानको नाम नरध्वज लिङ्देन भए पनि उहाँ बेलायती फौजमा फाल्गुनन्दको नामबाट भर्ती भएका थिए। बेलायती सेनामा केही वर्ष काम गरेपछि फाल्गुनन्दले युद्धप्रति वितृष्णा जागेको भन्दै सेनाको जागिर त्यागिदिएका थिए। जागिर छाडेर उनि अहिंसा र किराँत धर्मको प्रचार गर्दै नेपाल, भारत र भूटानसम्म पुगेका थिए। सेनामा रहँदाको अनुभवले उनलाई समाज सुधारको क्षेत्रमा अझ दृढ बनायो। नेपाल फर्केपछि उनले आफ्नो समुदायका कुरीति, अन्धविश्वास, र समाजमा रहेका असमानताहरूलाई अन्त्य गर्न ठोस कदम चाल्न थाले।
सत्य धर्म मुचुल्का: समाज सुधारको अभियान
महागुरु फाल्गुनन्द लिङ्देन किरात धर्मका एक महान् समाज सुधारक र आध्यात्मिक गुरु थिए। उनी किरात लिम्बू समुदायको परम्परागत सामाजिक र धार्मिक जीवनशैलीलाई सुधार गर्न कटिबद्ध भए, र यस्तै सुधारको एक अभिन्न अंग थियो ‘सत्यधर्म मुचुल्का’। फाल्गुनन्दले विक्रम संवत् १९८८ साल वैशाख २४ गते पाँचथरको सिलौटीमा किरात लिम्बू समुदायका अग्रजहरूलाई भेला गरी ‘सत्य धर्म मुचुल्का’ घोषणा गरे। यस ऐतिहासिक दस्तावेजले केवल धार्मिक विषय मात्र होइन, सामाजिक न्याय, अहिंसा, र नैतिकतामा आधारित जीवनशैलीलाई पनि समेटेको छ। यसले पुरातन कुरीति र अन्धविश्वासको अन्त्य गर्दै किरात समुदायलाई एकताको मार्गमा अग्रसर गरायो।
सत्यधर्म मुचुल्काको प्रमुख बुँदाहरू
१.मन्दिर र पाठशालाको स्थापना
फाल्गुनन्दले प्रत्येक गाउँमा मन्दिर र पाठशाला स्थापना गर्नुपर्ने प्रस्ताव गरे, जसले धर्म, शिक्षा, र आस्थाको संयोजन गरोस् भन्ने उनको उद्देश्य थियो। यसका लागि धन सङ्कलन गर्दा घरको सदस्यसंख्या अनुसार चन्दा सङ्कलन गरी पाठशालाका शिक्षकहरूको तलबको व्यवस्था गर्ने निर्णय गरियो।
२. पूजा र विधिका सरलिकरण
फाल्गुनन्दले लिम्बू समुदायको पूजामा जीवघात गर्ने कुरीतिलाई हटाएर धूपबत्ती, सिँदुर, र फलफूलको प्रयोगमा आधारित सादगीपूर्ण पूजाको परिपाटी स्थापित गरे। यसले पूजामा अहिंसाको महत्त्वलाई बलियो बनायो र समाजलाई हिंसारहित धार्मिक पद्धतिको मार्गमा उन्मुख गरायो।
३.लैंगिक समानता र दाइजोको अन्त्य
महागुरु फाल्गुनन्दले छोरीहरूको शिक्षामा समानता, अंशको हक, र विवाहमा दाइजोको प्रथाको अन्त्य गर्न जोड दिए। छोरीहरूलाई देवीको प्रतीक मान्दै विवाहमा कुनै पनि प्रकारको दाइजो दिने प्रथा हटाएर उनीहरूलाई स्वावलम्बी बनाउने कुरामा उनले जोड दिए।
४.शुद्धिकरण र सुतक प्रथामा सुधार
मृत्यु र सुतकमा पालना गरिने कडा परम्परागत नियममा फाल्गुनन्दले परिवर्तनको आवश्यकता देखे। उनले मृत्युको सुतकमा नौ दिनभित्र शुद्ध हुने, र सुत्केरी महिलालाई २२ दिनसम्म विशेष हेरचाह गर्ने प्रथा लागू गरे। यसले शुद्धिकरण प्रक्रिया र हेरचाहलाई प्रभावकारी बनायो।
५. अहिंसाको सन्देश
फाल्गुनन्दले किरियाका पिण्डदानमा मासु र अन्य पशुप्राणीको हत्या गर्ने परम्परालाई अन्त्य गर्न आग्रह गरे। उनले पिण्डदानका लागि अदुवा, दूध, चामलको पिण्ड दिने कुरा स्थापित गरे, जसले समाजलाई अहिंसामय धार्मिक आस्था र मानवताको प्रतीक बनायो।
६. सुँगुर र कुखुरा खानमा प्रतिबन्ध
फाल्गुनन्दले किरात समुदायमा सुँगुर र कुखुरा जस्ता मासुजन्य भोजनलाई धार्मिक र स्वास्थ्यका कारणले निषेध गरे। यसले धर्मप्रति निष्ठा राख्दै समाजमा शुद्ध र स्वस्थ खानपानको संस्कृति विकास गर्न महत्वपूर्ण योगदान पुर्यायो।
महागुरुको जीवनशैली र आहारको उदाहरण
फाल्गुनन्द सादगी, प्राकृतिक जीवनशैली, र निरामिष भोजनका हिमायती थिए। उनले दालभात, सिस्नु, र सागसब्जी जस्ता सामान्य खानालाई प्राथमिकता दिन्थे र मसला र मध्यपानलाई पूर्ण रूपमा त्यागेका थिए। चिया प्रशस्त पिउँथे तर दूध र दहीप्रति उनको रुचि थिएन। विशेष धार्मिक दिनहरूमा उपवास बस्नुका साथै ध्यान र साधनामा विशेष ध्यान दिन्थे। यो साधारण तर अनुशासित जीवनशैलीले उनलाई आध्यात्मिक रूपमा अझ प्रबल बनायो।
सत्यधर्म मुचुल्काको ऐतिहासिक महत्त्व
सत्यधर्म मुचुल्काले केवल धार्मिक र सामाजिक नियमावलीका लागि मात्र नभएर जीवनको मूल्यमान्यतामा आधारित समाज निर्माण गर्न महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्यायो। फाल्गुनन्दले प्रस्तुत गरेका यी सुधारका कदमहरूले किरात समुदायलाई एकता, समानता, र सहिष्णुताको मार्गमा डो¥याए। उनले स्थापित गरेका सिद्धान्तहरूले किरात धर्मको मात्र होइन, सम्पूर्ण नेपाली समाजलाई समाज सुधार र धर्मका नाममा अन्यायपूर्ण परम्पराविरुद्ध लड्न प्रेरित गरिरहेको छ।
फाल्गुनन्दले अघि सारेको सत्य, अहिंसा, समानता, र शुद्धिकरणको मार्गले आज पनि समाजलाई एक सशक्त उदाहरण र मार्गदर्शन प्रदान गरिरहेको छ। किरात समुदायमा मात्र होइन, नेपालभरि उनका शिक्षाहरूले आज पनि समाजमा परिवर्तनको प्रेरणा दिइरहेका छन्।
फाल्गुनन्दले किरात धर्मको मौलिकता र पवित्रतालाई जोगाउनका लागि महत्वपूर्ण प्रयास गरे। उनले किरात धर्मका परम्परागत मान्यता र मूल्यहरूलाई पुनर्जीवित गर्दै किरात धर्मलाई पुनःस्थापना गराए। यो पर्व किरात समुदायमा प्रकृति, पूर्वज, र समाजप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्न मनाइन्छ। यसले केवल धार्मिक आस्था मात्र नभएर प्राकृतिक सन्तुलन र मानवीय मूल्यहरूको सम्मानलाई अझ प्रबल बनाउँछ।
फाल्गुनन्दको निधन विक्रम संवत् २००५ साल चैत २२ गते भयो। उनको समाधिस्थल पाँचथरको फाल्गुनन्द-७ सिलौटीमा अवस्थित छ, जहाँ उनीप्रति श्रद्धा अर्पण गर्न मानिसहरू आज पनि पुग्छन्। नेपाल सरकारले २०६६ साल मंसिर १६ गते फाल्गुनन्दलाई राष्ट्रिय विभूतिको उपाधि प्रदान गरेको थियो, जसले उनको योगदानको राष्ट्रियस्तरमा कदर गर्यो।
आजको समाजमा फाल्गुनन्दको दार्शनिक महत्व
महागुरु फाल्गुनन्दका शिक्षाहरू केवल किरात धर्ममा सीमित नभएर सम्पूर्ण नेपाली समाजका लागि महत्त्वपूर्ण छन्। उनले समाजमा समानता, न्याय, र धर्मप्रतिको निष्ठाको सन्देश दिएका थिए। उनका विचार र योगदानले आजका पुस्ताहरूलाई समाज सुधार र आत्म-सम्मानको मार्गदर्शन प्रदान गर्छ। किरात धर्मको संरक्षण, सांस्कृतिक पहिचानको सुदृढीकरण, र शान्तिपूर्ण सह-अस्तित्वका लागि फाल्गुनन्दको योगदान सदैव स्मरणीय छ।
महागुरु फाल्गुनन्द किराँत वेद ‘मुन्धुम’को ज्ञाता थिए। किराँत धर्म र संस्कृतिको मौलिक पहिचान र संरक्षणमा जोड दिनुहुने फाल्गुनन्दले प्रतिपादन गरेका धर्म मुचुल्कामा किराँतीहरूले मासु र मदिरा खान नहुने, छोरीलाई छोरासरह समान शिक्षा र अधिकार दिनुपर्ने, जन्म, विवाह र मृत्यु संस्कार गर्दा मासुको साटो फलफूल प्रयोग गर्नुपर्ने, बिहे रीतको नाममा सम्पत्ति तथा दाम लिनदिन नहुने, स्वदेशी कपडा प्रयोग गर्नुपर्ने, सिरिजङ्गा लिपि प्रचलनमा ल्याउनुपर्नेलगायत सामाजिक सुधारका नीतिहरू समावेश भएका छन्।
महागुरु फाल्गुनन्द लिङ्देन नेपाली समाजमा एउटा प्रेरणादायक व्यक्तित्व थिए, जसको योगदानलाई आज पनि उच्च सम्मानका साथ सम्झना गरिन्छ। सत्य धर्म मुचुल्का घोषणा गरेर उनले समाज सुधारको दिशा तय गरे, र समाजमा स्थापित कुरीति र अन्यायको अन्त्यका लागि अहम् भूमिका निभाए। उनका योगदानहरूले नेपाली समाजलाई नैतिकता, धार्मिक आस्था, र सामाजिक न्यायका क्षेत्रमा नयाँ मार्गदर्शन दिएको छ।
कलाकारिता र रंगकर्ममा रुची राख्ने गोविन्द थापा नेपाली सेनाका पूर्व सैन्य अधिकृत हुन् ।
